[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།] དུས་རབས་དགུ་བའི་མཇུག་ཙམ་ལ་ཧ་སེ(河西)་ཕྱོགས་སུ་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་དབང་ཤུགས་ཉམས་པ་དང་བསྟུན་ཡུལ་དེ་གའི་ཚོ་ཤོག་དང་རྒྱལ་ཕྲན་མང་པོ་ས་གནས་བཅད་བཟུང་གི་རྣམ་པར་གནས་མགོ་ཚུགས་ཤིང་།དེ་རྣམས་ལས་རྒྱ་ཡིག་ཏུ“嗢末”ཞེས་སུ་འབོད་པའི་མདོ་སྨད་ཀྱི་ཚོ་བའམ་རྒྱལ་ཕྲན་འདིའི་སྐོར་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚངས་ཐང་ཡིག་གསར་མ་དང་སྲིད་སྐྱོང་མེ་ལོང་སོགས་སུ་ཐེངས་མང་པོར་འཁོད་ཡོད། དུས་རབས་སྔོན་མའི་དཀྱིལ་ཙམ་ནས་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་སྡེ་རུ་ཚོ་ཤོག་གམ་རྒྱལ་ཕྲན་འདིའི་བོད་མིང་གང་ཡིན་ཐད་བོད་དམག་དང་འབངས་མི། དབོན་པོ། གཡོག་མི། མུན་མག་དང་གཡུང་མི་སོགས་ཡིན་པའི་བཞེད་པ་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ཐོན་ཡོད་ནའང་། ད་སྔའི་བར་ད་དུང་ལྟ་ཚུལ་གཅིག་མཐུན་ཞིག་ཆགས་ཐུབ་མེད། དེ་བས་དཔྱད་རྩོམ་འདིར་ཁོ་བོས་ལོ་རྒྱུས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་སྒྲ་གདངས་རིག་པ་དང་ཡིག་ཆ་ཞིབ་བསྡུར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་སྤྱད་དེ། ཞིབ་འཇུག་པ་སྔ་མ་དག་གིས་དོ་སྣང་མ་བྱས་པའི་རྒྱ་ཡིག་གི་ཐ་སྙད་གང་དེའི་གནའ་དུས་བར་མའི་ནུབ་བྱང་རྒྱ་སྐད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་དང་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཆར་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་པ་བརྒྱུད། “嗢末”ཞེས་པའི་ཚོ་ཤོག་འདིའི་བོད་མིང་དངོས་ནི་འོད་འབར་ཡིན་པར་བསྒྲུབས་ཏེ་གཏན་ལ་ཕབ་ཡོད།
[གནད་ཚིག] འོད་འབར། “嗢末”ཚོ་པ། རྒྱལ་ཕྲན། བོད་མིང་།
གླེང་གཞི།
དུས་རབས་དགུ་བའི་དཀྱིལ་ཙམ་ནས་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཉམས་མགོ་ཚུགས་ཤིང་། རིང་པོ་མ་ལོན་པར་བོད་ཀྱིས་དར་གོས་ཚོང་ལམ་གྱི་གྲོང་དང་ས་ཁུལ་ཁག་ཅིག་ལ་དབང་སྒྱུར་བྱེད་མཚམས་བཞག་ཡོད་པར་མ་ཟད། སྐབས་དེ་ཙམ་ལ་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མཐའ་མཚམས་ཀྱི་དམག་སྡེ་རུ་ནང་འཁྲུག་རྒྱུན་མ་ཆད་པར་བྱུང་ཞིང་། བློན་ཁྲོམ་བཞེར་དང་ཞང་པེ་པེ་ཡི་འབངས་གྱེན་ལོག་ནི་དེའི་ཁྲོད་ཀྱི་དཔེ་མཚོན་གསོན་པོ་ཞིག་ཡིན། སྐབས་དེ་ཤེད་ཙམ་ལ་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་ཤུལ་དུ་ལྷག་པའི་དམག་སྡེ་དང་གཡོག་སྡེ་རྣམས་ནས་རང་གི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་གསར་དུ་བཙུགས་ཡོད་པར་སྣང་ཞིང་། འགའ་ཞིག་སྟོབས་དང་ལྡན་པའང་ཆགས་འདུག །འདིར་གླེང་བར་བྱ་བ་ནི་རྒྱའི་སྔོན་གྱི་ཡིག་ཚངས་ཁག་ཏུ“嗢末”[1]རུ་འབོད་པའི་ཚོ་ཤོག་གམ་རྒྱལ་ཕྲན་ཞིག་སྟེ། འདི་ནི་ཏག་ཏག་དེ་ལྟ་བུའི་སྟོབས་ཤུགས་ཅུང་ཆེ་བའི་རྒྱལ་ཕྲན་ཞིག་རེད། རྒྱའི་ཡིག་ཚངས་རྙིང་པ«ཐང་ཡིག་གསར་མ»(«新唐书»)དང«སྲིད་སྐྱོང་མེ་ལོང»(«资治通鉴»)སོགས་ཡིག་ཆ་མང་པོར་ཚོ་ཤོག་གམ་རྒྱལ་ཕྲན་འདིའི་སྐོར་བཀོད་ཡོད་པར་མ་ཟད། སྟོབས་ཤུགས་དང་མངའ་རིས་ནི་ཐང་ཡིག་གསར་མར་འདི་ལྟར་འབྱུང་སྟེ། “ཧུན་མོ་འམ་ཝ་མོ་ནི་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་གཡོག་སྡེ་ཡིན་ཏེ། བོད་རྣམས་ཀྱི་སྲོལ་ལྟར་ན་དམག་འདྲེན་པའི་སྐབས་སུ་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཆེན་པོ་རྣམས་གཡོག་པོ་དང་བཅས་གཏོང་ཞིང་། དུས་བདེ་ཞོད་འཇགས་ཀྱི་སྐབས་སུ་སོ་ནམ་དང་ཕྱུགས་ཟོག་སྐྱོང་བའི་ལས་བྱ། བློན་ཁྲོམ་བཞེར་གྱི་ཟིང་འཁྲུག་གི་རྗེས་སུ་སྐྱབས་བཅོལ་ས་མེད་པར་ལྷགས་ཤིང་། མི་སྟོང་ཕྲག་ཁ་ཤས་ལྷན་དུ་བསྡོངས་ནས་རང་ལ་ཝ་མོ་ཞེས་བཏགས་ཏེ་ཀན་ཀྲོའུ་དང་སུའུ་ཀྲོའུ། ཀྭ་ཀྲོའུ། ཧྲ་ཀྲོའུ། ཧོ་ཀྲོའུ། ཝེ་ཀྲོའུ། རྨིན་ཀྲོའུ། ཁོ་ཀྲོའུ། ཏེ་ཀྲོའུ། ཏང་ཀྲོའུ་སོགས་སུ་འཚོ་ཞིང་། བཙན་པོའི་གུར་དང་ཉེ་སར་སྡོད་པ་རྣམས་ཆེས་དཔའ་ཞིང་རྟ་ཡང་བཟང་བར་གྲགས་སོ།།”[2]ཞེས་གསལ།
དེ་བཞིན་རྒྱའི་ཡིག་ཚངས་སྲིད་སྐྱོང་མེ་ལོང་དུའང“嗢末”ཡི་སྐོར་ལ་སྤྱིའི་ཆ་ནས་ཐང་ཡིག་གསར་མ་ལས་བྱུང་བའི་ནང་དོན་དང་ཆ་འདྲ་བར་འཁོད་ནའང་དེར་རྒྱལ་ཕྲན་དེས་རྒྱའི་ཕོ་བྲང་དུ་སྐྱེས་བཏེགས་པའི་སྐོར་ཆེད་དམིགས་ཀྱིས་བཀོད་ཡོད་དེ། “862ལོར་ཝ་མོས་སྐྱེས་བཏེགས་ནས་སླེབས། ཝ་མོ་ནི་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་གཡོག་སྡེ་ཡིན་ཞིང་། བོད་ཀྱིས་དམག་འདྲེན་ཐེངས་རེར་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཆེན་པོ་རྣམས་གཡོག་འཁོར་བཅུ་ལྷག་དང་བཅས་པ་གཏོང་ཞིང་། བློན་ཁྲོམ་བཞེར་གྱིས་ཟིང་འཁྲུག་བསླངས་རྗེས་གཡོག་པོ་རྣམས་མགོན་མེད་སྐྱབས་མེད་དུ་ལུས། ཁོ་ཚོས་ཚོ་ཤོག་བསྒྲིགས་ཏེ་ཀན་ཀྲོའུ་དང་སུའུ་ཀྲོའུ། ཀྭ་ཀྲོའུ། ཧྲ་ཀྲོའུ། ཧོ་ཀྲོའུ། ཝེ་ཀྲོའུ། རྨིན་ཀྲོའུ། ཁོ་ཀྲོའུ། ཏེ་ཀྲོའུ་སོགས་ས་ཁུལ་དུ་ཁ་འཐོར་དུ་གནས་སོ། །བོད་པ་གཉོམ་ཆུང་རྣམས་ཁོ་ཚོའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་ཡང་ཡོད།”[3]ཅེས་གསལ།
ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་འདི་གཉིས་ཙམ་མ་ཟད་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་ཚངས་གཞན་དུའང་ཚོ་ཤོག་གམ་རྒྱལ་ཕྲན་འདིའི་སྐོར་མང་དུ་འདུག་མོད། རྩོམ་ཡིག་འདིར་ཚོ་ཤོག“嗢末”ཞེས་པའི་བོད་མིང་གི་སྐོར་གཙོར་བཟུང་ནས་གླེང་རྩིས་ཡིན་པས་ན། རྒྱལ་ཕྲན་འདིའི་དར་རྒུད་དང་ལོ་རྒྱུས་སོགས་སྐབས་སུ་མ་བབས་པའི་ནང་དོན་དག་རེ་རེ་བཞིན་གླེང་རྩིས་མེད།[4] རྒྱའི་ཡིག་ཚངས་ཁག་ཏུ“嗢末”ཞེས་པ་འདི་ཚོ་པ་གང་དེའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་རང་ལ་བཏགས་པའི་བླ་དྭགས་ཀྱི་མིང་ཞིག་ཡིན་ཞེས་བྲིས་ཡོད་ནའང་། བོད་ཡིག་གི་བརྡ་གང་ཞིག་ལས་མཆེད་པའི་ཐད་ལ་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་གི་མཁས་པ་མང་པོས་ད་ལྟའི་བར་ད་དུང་གཏན་འཁེལ་བྱུང་མེད་པས། རྩོམ་ཡིག་འདིར་ཁོ་བོས་ད་སྔ་ཡན་ཆོད་དུ་སྤེལ་ཟིན་པའི་ཞིབ་འཇུག་པ་རྣམས་ཀྱི་ལྟ་བ་རྣམས་དཔྱད་བསྡུར་སྒོས་གནད་དོན་འདི་ཐག་གཅོད་ཨེ་ཐུབ་ལ་འབད་རྩིས་ཡིན་ཞིང་། ཐོག་མར་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ད་ལྟའི་བར་དུ་བཏོན་པའི་ལྟ་ཚུལ་དག་གཞན་ལུགས་འགོད་པའི་ལམ་ནས་བསྐྱར་ཞིབ་ཅིག་བྱ་འདོད་དེ།
དང་པོ། ད་ཡོད་དཔྱད་འབྲས་ཀྱི་བསྐྱར་ཞིབ།
དུས་རབས་སྔོན་མའི་དཀྱིལ་ཙམ་ནས་བཟུང་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་གི་མཁས་པས་མང་པོས་ཐ་སྙད་འདིའི་བོད་སྐད་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ཐད་ལ་བགྲོ་གླེང་མང་པོ་མཛད་ཅིང་། འདིར་ལྟ་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་རྣམས་དུས་ཀྱི་སྔ་ཕྱི་ལྟར་བཀོད་ན་འདི་ལྟ་སྟེ། ཆེས་ཐོག་མར་ལྟ་ཚུལ་འདོན་མཁན་ནི་དབྱིན་ཇིའི་བོད་རིག་པ་བ་ཐོ་མ་སི་ལགས་ཡིན་ཞིང་། ཁོང་གིས་རྒྱ་ཡིག་གི“嗢末”ཞེས་པ་བོད་ཡིག་གི་མུན་མག་ཏུ་འགྲེལ་ཡོད་ཅིང་།[5] ཕྱིས་སུ་དབྱིན་ཇིའི་བོད་རིག་པ་བ་གཞན་ཞིག་སྟེ། རེ་ཆར་སོན་གྱིས་ཀྱང་འགྲེལ་སྟངས་དེ་དང་ལེན་བྱས་ཡོད།[6] མུན་མག་ཅེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཡིག་ཆ་གལ་ཆེན«དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས»སུ་གྲགས་པ་དེར་ཡང་ཐེངས་རེ་གཉིས་ལ་བྱུང་ཡོད་ཅིང་།[7] ཁ་སྒང་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་སོགས་ཀྱིས་འགྲེལ་པ་ལྟར་ན་དེ་ནི་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་རྗེས་གྲབས་དམག་གམ་དམག་དཔུང་རིགས་ཤིག་ལ་གོ་བར་བཤད་ཅིང་། Jonna Bialekལགས་ནས་མཐའ་མཚམས་སྲུང་བའི་སོ་སྲུང་དམག་ལ་གོ་དགོས་པར་བཤད།[8] རང་རྒྱལ་གྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཝང་ཀྲུང་ལགས་ཀྱི་དཔྱད་འབྲས་ནི་ཐ་སྙད་འདིའི་སྐོར་རྒྱ་ཡིག་གི་ལམ་ནས་བྲིས་པ་སྔ་ཤོས་ཡིན་ཏེ། ཁོང་གིས་༡༩༥༨ལོར་བྲིས་པའི«ཐང་ཡིག་གསར་རྙིང་ལས་བྱུང་བའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་གྱི་མཆན་འགྲེལ»ཞེས་པའི་དེབ་ཆུང་དེར་ཐ་སྙད་འདིའི་སྐོར་གླེང་སློང་མཛད་ཡོད་ཅིང་། ཁོང་གིས་བོད་ཡིག་གི་མ་ཡིག་ནི་གཡོག་པོ་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་ཡིན་པར་བཤད་ཡོད།[9] ཡང་དུས་རབས་སྔོན་མའི་དཀྱིལ་ཙམ་ལ་ཧྥ་རན་སིའི་བོད་རིག་པའི་མཁས་པ་སི་ཐ་ཨན་ལགས་ནས“嗢末”ཞེས་པའི་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་འབྲུ་ཐོག་མ་དེ་དབོན་ནམ་འབོན་ཞེས་པ་ཡིན་ཚུལ་བསྒྲུབས་ཤིང་།[10] ཉེ་བའི་ལོ་ཤས་སྔོན་ལ་ཅིན་ལེའི་རུ་འབོད་པའི་མཁས་པ་ཞིག་གིས་ཀྱང་རྒྱའི་ཐ་སྙད་དེའི་ཁུངས་དབོན་པོ་ཡིན་པར་བསྒྲུབ་ཡོད་པ་ནི་ཕལ་ཆེར་སི་ཐ་ཨན་གྱི་རྗེས་སུ་འབྲངས་པ་ཡིན་ནམ་སྙམ་།[11]
རྒྱལ་ཁོངས་ཧང་ག་རི་ནས་ཡིན་པའི་གྷེ་ཟོ་ཨུ་རེ(Géza Uray)ལགས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཏེ་དཔྱད་འབྲས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བ་མང་དུ་བཏོན་ཡོད་ཅིང་། ཁོང་གིས༡༩༨༡ལོར་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཤོག་དྲིལ་ལས་ཧོ་ཡོ་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་པོ་ཞིག་གིས་ཏུན་ཧོང་གི་ས་གནས་དཔོན་པོ་ཞིག་ལ་བཏང་བའི་འཕྲིན་ཡིག་ཅེས་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཁག་ཅིག་གསེད་འགྲོལ་གནང་སྐབས། རྒྱའི་ཐ་སྙད“嗢末”ཡི་བོད་ཡིག་གི་མ་དཔེ་ནི་འོད་འབར་ཞེས་པའི་བོད་ཀྱི་ཐ་སྙད་དེ་ཡིན་པའི་ལྟ་ཚུལ་ཐོག་མར་བཏོན་ཡོད་ཅིང་།[12] ད་དུང་ལི་ཡུལ་ལམ་ཁོ་ཏན་གྱི་སྐད་དུ་ཧཱ་ཐ་བྷ་ར(hāttäbara)ཞེས་འབོད་ཚུལ་སོགས་རགས་ཙམ་བྲིས་ཡོད། ཕྱིས་སུ་དབྱི་ཐ་ལིའི་ལོ་རྒྱུས་མཁས་པ་པེ་ཐེ་ཀི་དང་ཉི་ཧོང་གི་མཁས་པ་ཨི་ཤི་ཁ་བ[13]དང་ཨེ་ཝའོ[14]སོགས་ནས་ཁོང་གི་ལྟ་ཚུལ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་ཡོད་པ་དང་། པེ་ཐེ་ཀི་ལགས་ནས༡༩༨༣ལོར་བྲིས་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་ཏུ་འདི་ལྟར་བྲིས་ཡོད་དེ། “ཐང་རྒྱལ་རབས་དང་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་གཉིས་ཀའི་རྗེས་སུའང་རྒྱ་རྣམས་ཀྱིས་ཁོ་རང་ཚོའི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པའི་ཁྱིམ་མཚེས་གང་དེར་ཐུའུ་ཧྥན(吐蕃)[15]ཞེས་འབོད་ཀྱང་། སྐབས་འདིར་སྒྲ་དོག་འཇུག་གི་གོ་དོན་ཞིག་ཡོད་པ་སྟེ། ཐང་གི་སྐབས་སུ་ཐུའུ་ཧྥན་ཞེས་པ་དེ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁམས་ཆེན་མོར་གོ་ནའང་། རྒྱལ་རབས་ལྔ་དང་སུང་གི་སྐབས་སུ་སླེབས་པ་ན་དེ་ནི་ཀན་སུའུ་དང་འདབས་འབྲེལ་ས་ཁུལ་དུ་རྒྱལ་ཕྲན་ཆུང་ངུ་འགས་བཟུང་ཡོད་པའི་ཨ་མདོའི་ས་ཁུལ་ཆུང་ངུ་ཞིག་ལ་གོ། དེ་དག་ལས་ཁ་ཅིག་བོད་མི་ཡིན་པ་དང་། གཞན་རྣམས་ནི་སྔོན་མ་བོད་ཀྱི་མངའ་ཞབས་སུ་གཏོགས་པའི་མི་རིགས་གཞན་རྣམས་རྒྱལ་རབས་འཇིག་པ་དང་རང་དབང་ཐོབ་ནས་རང་རང་གི་ཚོ་ཤོག་བསྒྲིགས་པ་སྟེ། བོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཚོ་ཤོག་འདི་རྣམས་ལ་འོད་འབར་ཞེས་འབོད་ཅིང་། རྒྱ་ཡིག་ཏུ་ཝུའུ་མོ་དང་ཧུན་མོ་ཞེས་བྲིས་ཡོད།”[16]
ཡིད་ཕངས་པ་ཞིག་ནི་པེ་ཏེ་ཀེས་རྩོམ་འདིར་འོད་འབར་ཞེས་པ་ལ་ཁུངས་དང་སྒྲུབ་བྱེད་གང་ཡང་བཀོད་མེད། ཡིན་ནའང་། ཨུ་རེ་ལགས་ཀྱིས་འོད་འབར་སྐོར་གྱི་རྩོམ་དེ་ཁོང་གི་རྩོམ་འདི་ལས་ལོ་གཉིས་ཀྱི་སྔོན་དུ་སྤེལ་ཚར་ཡོད་པར་དཔག་ན་ང་ཚོས་ཁོང་གིས་ཕལ་ཆེར་ཨུ་རེ་ཡི་ལྟ་ཚུལ་དང་ལེན་བྱས་པར་བརྩིས་ཆོག་པ་འདྲ།
དེའི་རྗེས་སུ་རྒྱའི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཡཱང་ཧྲི་ཧོང་ལགས་ནས་རྒྱ་ཡིག་གི་ཐ་སྙད“嗢末”ཡི་ཁུངས་ནི་བོད་དམག་ཅེས་པའི་བོད་སྐད་ཀྱི་ཐ་སྙད་དེ་ཡིན་པར་འགྲེལ་ཡོད་མོད། ཐ་སྙད་དེ་ཡང་དྭགས་པོ་བ་རྣམས་ལ་ཉེ་བའི་ཆར་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་བཏགས་པའི་ཐ་སྙད་ཅིག་ཡིན་པས་ན་ལོ་ངོ་ཆིག་སྟོང་སྔོན་གྱི་ཚོ་པ་འདིའི་མིང་ཡིན་པར་བདེན་དཔང་ཁུངས་ཐུབ་ཅི་ཡང་མི་འདུག།[17] དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ལུའུ་ལི་ལགས་ནས«“嗢末”ཡི་སྒྲ་གདངས་ལ་དཔྱད་པ»ཞེས་པའི་ཆེད་རྩོམ་ཞིག་བྲིས་ཏེ་ཝང་ཀྲུང་དང་ཨུ་རེ་སོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་ལྟ་ཚུལ་རེ་རེ་བཞིན་དགག་རྗེས་རྒྱ་ཡིག་གི་མིང་དེ་བོད་སྐད་ཀྱི་ཐ་སྙད“འབངས་མི”ཞེས་པ་ལས་བྱུང་བར་བསྒྲུབས་ཡོད་ཀྱང་། སྒྲ་གདངས་དང་ཡིག་ཆའི་བདེན་དཔང་ཁུངས་ཐུབ་གང་ཡང་མེད་པས་ན། ང་ཚོས་ཁོང་ལ་ཁས་ལེན་སྟེར་ཐབས་མི་འདུག[18] བོད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་བྲིས་པའི་ཞིབ་འཇུག་བརྩམས་ཆོས་ཁག་ཏུ嗢末ཞེས་པའི་ཚོ་པའམ་རྒྱལ་ཕྲན་འདི་དང་འབྲེལ་བའི་ཡིག་ཆ་ཧ་ཅང་ཉུང་བར་སྣང་ཞིང་། རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པ་ལགས་ནས་ཀྱང་འབངས་ཡིན་པར་བསྒྲུབས་མོད། ཁོང་གིས་སྒྲུབ་བྱེད་དུ་འཛིན་པའི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་རིགས་ལམ་དེས་ནི་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡི་གེ་གཉིས་པ末ཡི་ཡིག་མགོའི་གསལ་བྱེད་ཙམ་ཐག་གཅོད་པར་ནུས་ཀྱི། ཡིག་མཐའ་སོགས་ཐག་མི་ཆོད་པས་འཐད་པར་མ་མཐོང་།[19] བཀྲ་གོ་ལགས་ནས་ཆེད་དུ་ཐ་སྙད་འདིའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་རྩོམ་ཞིག་སྤེལ་བར་ཡང་ཚོ་ཤོག་གམ་རྒྱལ་ཕྲན་གང་དེའི་བོད་མིང་བོད་དམག་ཡིན་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་དུ嗢末རུ་གཏོགས་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྐབས་དེར་རྒྱ་རིགས་མང་བའི་ཧོ་ལུང(河陇)ཕྱོགས་སུ་བོད་པ་ཡིན་པ་མཚོན་ཆེད་དུ་རང་གིས་རང་ལ་བོད་དམག་ཅེས་བཏགས་པ་དང་དེང་རབས་ཨམ་སྐད་ཀྱི་ལུང་སྐད་ལ་ཤས་སུ་བོད་ཅེས་པའི་སྒྲ་གདངས་དེ་འོད་དང་ཆ་འདྲ་བ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་ཡོད་པ་ཙམ་ལས། “བོད་དམག”ཅེས་པ་དེ་སྐབས་དེའི་རྒྱ་ཡིག་གི་མིང嗢末དང་སྒྲ་ཇི་ལྟར་མཐུན་ཚུལ་ལ་འགྲེལ་བརྗོད་གནང་མེད་པས་འཐད་པར་མ་མཐོང་ངོ་།།[20]
ད་སྔ་ཡན་ཆད་ཀྱི་རྒྱའི་ཡིག་ཚངས་བོད་འགྱུར་མ་ཁག་ལས་དོན་གྲུབ་རྒྱལ་དང་ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན་གཉིས་ཀྱིས་བསྒྱུར་བའི«ཐང་ཡིག་གསར་རྙིང་ལས་བྱུང་བའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གླེགས་བམ»དུ嗢末ཞེས་པ་ཝུན་མོ་རུ་བསྒྱུར་ཡོད་ཅིང་།[21] འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས་ལགས་ཀྱིས་ཉེ་ཆར་བསྒྱུར་བའི་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ལས་བྱུང་བའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྐོར་གྱི་དེབ་ཕྲེང་དུ་མཁས་པ་སྔ་མ་ཁག་ཅིག་གི་ལྟ་ཚུལ་གུང་བསྒྲིགས་ཏེ་གླེང་རྗེས། 嗢末ནི་བཙན་པོའི་སྐབས་སུ་རྒོད་གཡུང་གཉིས་སུ་དབྱེ་བའི་གཡུང་སྡེ་ལ་གཏོགས་པས་ན་དེའི་བོད་མིང་ནི་གཡུང་མི་ཞེས་པ་ཡིན་པའི་དགོངས་ཚུལ་བཏོན་པ་སོགས།[22] མདོར་ན་ཞིབ་འཇུག་པ་རྣམས་ནས་ད་སྔའི་བར་དུ་བཏོན་པའི་ལྟ་ཚུལ་གང་ཡིན་ཡང་ཚོད་དཔག་གི་ཆ་ཅུང་ཟད་མང་ཞིང་། བདེན་དཔང་ཁུངས་སྐྱེལ་ཐུབ་པ་ཉུང་བས་ན་ཁོ་བོས་འདིར་འོས་ཤིང་འཚམས་པའི་ལྟ་ཚུལ་གཅིག་ཁོ་ན་ལས་གཞན་དག་ལ་བདེན་ཁ་སྟེར་ཐབས་མི་འདུག།
ཞིབ་འཇུག་པ་རྣམས་ནས་ད་སྔའི་བར་དུ“嗢末”ཡི་བོད་སྐད་ཀྱི་ཁུངས་ཡིན་པར་བཤད་པའི་མུན་མག་དང་དབོན་པོ། གཡོག་མི། འབངས་མི། གཡུང་མི་དང་བོད་དམག་སོགས་ཐ་སྙད་འདི་དག་བཙན་པོའི་སྐབས་དང་ཕྱིས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལོ་རྒྱུས་གང་ལ་སྦྱར་ཡང་། གོ་དོན་གྱི་སྟེང་ནས་ཚོ་ཤོག་གམ་རྒྱལ་ཕྲན་ཞིག་གི་མིང་ཡིན་ཆོག་པའི་ཆ་རེ་ཡོད་ངེས་མོད། འདི་དག་གང་ལའང་རྒྱ་ཡིག་གི་ཐ་སྙད“嗢末”ཡི་ཁུངས་ཡིན་པའི་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་བདེན་དཔང་དང་ཡིག་ཆའི་སྒྲུབ་བྱེད་ཁུངས་བཙུན་གང་ཡང་མི་འདུག་པས། ང་ཚོས་རེ་ཞིག་བཏང་སྙོམས་སུ་མི་འཇོག་ཐབས་མེད་ཡིན། དེས་ན་འདིར་ཁོ་བོས་ཨུ་རེ་ལགས་ཀྱིས་ཐོག་མར་བཏོན་པའི་ལྟ་ཚུལ་ཏེ། འོད་འབར་ནི“嗢末”ཡི་བོད་མིང་ཡིན་པར་བཤད་པ་དེ་ནི་ཆེས་འོས་ཤིང་འཚམས་པ་ཞིག་ཏུ་འདོད། །ཡིན་ནའང་ཁོང་གིས་དེ་ལ་བདེན་དཔང་གསལ་ཁ་ཐོན་པ་གང་ཡང་བཀོད་མེད་པས། འདིར་སྒྲ་གདངས་དང་ཡིག་ཆ་གཉིས་ཐད་ནས་སྒྲུབ་བྱེད་གཏོང་བའི་ངལ་བ་ཅུང་ཟད་བསྟེན་པར་བྱའོ། །
གཉིས་པ། འོད་འབར་ཡིན་པའི་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་སྒྲུབ་བྱེད།
འོད་འབར་དང“嗢末”གཉིས་ཀ་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་ཆ་ནས་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པར་བསྒྲུབ་པ་ལ་ཐ་སྙད་དེ་གཉིས་ཀའི་སྐབས་དེའི་བོད་སྐད་དང་རྒྱའི་གནའ་དུས་བར་མའི་སྐད(中古汉语 Middle Chinese)ཀྱི་ཀློག་སྟངས་ལ་རྒྱུས་ལོན་ཅུང་ཟད་བྱེད་དགོས་པ་ཡིན། བོད་ཡིག་ནི་སྒྲ་སྦྱོར་ཡི་གེ་ཡིན་ཞིང་ཐ་སྙད་འདི་དུས་རབས་དགུ་བའམ་བཅུ་བའི་སྔ་གཞུག་ཏུ་བྱུང་བ་སོགས་ལ་གཞིགས་ན་ང་ཚོས“འོད་འབར”ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་གང་དེའི་སྐབས་ཐོག་དེའི་བོད་སྐད་ཀྱི་ཀློག་སྟངས་ནི་སྔོན་རྗེས་འཇུག་དབྱངས་དང་བཅས་པའི་སྒྲ་རེ་རེ་བཞིན་གསལ་པོར་འབྱིན་པ་ཞིག་ལ་ཆ་འཇོག་བྱས་ཆོག། དེ་ཡང་རྒྱའི་གནའ་དུས་བར་མའི་སྐད་ལ་ལོ་རྒྱུས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་རྣམས་ནས་ཞིབ་འཇུག་མང་དུ་བྱས་ཡོད་ཅིང་འདིར“嗢末”ཡི་སྒྲ་གདངས་དེ་ཐང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མཇུག་སྟེ་རྒྱལ་རབས་ལྔའི་སྐབས་དང་ཁྱད་པར་དུ་ས་ཁམས་སོགས་ཀྱི་དབང་དུ་བྱས་ན་རྒྱའི་ནུབ་བྱང་གི་མི་དང་འབྲེལ་འདྲིས་ཟབ་པས་ན་ལུང་སྐད་དེར་ཀློག་སྟངས་ཇི་ལྟར་འབྱུང་བར་བརྟག་རྒྱུ་ནི་གནད་འགག་ཅིག་ཡིན་པར་འདོད་དེ། དེ་ཡང་ཨུ་རེ་ལགས་ནས་ང་ཚོར“嗢末”ཡི་གནའ་བོའི་རྒྱ་སྐད(古汉语Ancient Chinese)དམ་ཕྱིས་སུ་གནའ་དུས་བར་མའི་སྐད་དུ་འབོད་པ་གང་དེའི་སླར་གསོ་བྱས་པའི་སྒྲ་གདངས/’əuet-muât/ཞེས་པ་འདི་མཁོ་འདོན་བྱས་ཡོད་ནའང་། མཁས་པ་སུ་ཡི་ལུགས་དང་བསྟུན་མིན་དང་འོད་འབར་དང་ཇི་ལྟར་མཐུན་ཚུལ་སོགས་ཅི་ཡང་འཁོད་མི་འདུག ཡིན་ནའང་ང་ཚོས་ཚོད་དཔག་བྱས་ན་ཕལ་ཆེར་སུའེ་ཏེན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བBernhard Karlgren[23]གྱི་ལུགས་དང་བསྟུན་ཡོད་ཤས་ཆེ་སྟེ་སྐབས་དེར་མཁས་པ་ཁོང་གིས་སུའེ་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མཇུག་དང་ཐང་གི་མགོ་ཙམ་གྱི་སྐད་ལ་གཞི་བཅོལ་བའི་སླར་གསོའི་ལུགས་དེ་ཆེས་ཚད་ལྡན་དང་སྐད་གྲགས་ཆེ་ཤོས་ཤིག་ཏུ་ཁས་ལེན་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། ཡིན་ནའང་ཁོང་གི་དཔྱད་འབྲས་དེ་ནི་རྒྱ་ནག་ཁྲང་ཨན་སྐད་ལ་གཞི་བཅོལ་བ་ཞིག་ཡིན་པས་། ང་ཚོས་ཐང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་ནུབ་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱ་སྐད་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་རྣམས་ནི་གཞི་འཛིན་ས་གཙོ་བོ་བྱེད་འོས་པ་ཞིག་རེད། དེ་ཡང་རྒྱ་ཡིག“嗢”ཡི་སྒྲ་གདངས་གླེང་བ་ལ། ད་ཡོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐད་བརྡའི་ཞིབ་འཇུག་མང་ཤོས་ཀྱིས་གཅིག་མཐུན་སྒོས་གནའ་དུས་བར་མའི་སྐད་དེ་སྒྲ/’wot/དམ/’əuet/དང་ཉེ་བ་ཞིག་ལ་སླར་གསོ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པས་ན། ཏག་ཏག་བོད་ཡིག་གི་འོད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་དང་ཧ་ཅང་ཉེ་བ་ཡིན་ནོ།།[24] དེས་ན་ཡིག་འབྲུ་གཉིས་པ“末”ཡི་སྒྲ་གདངས་དེ་རྒྱའི་གནའ་རབས་བར་མའི་སྐད་དུ་ཇི་འདྲ་ཡིན་ནམ་ཞེ་ན། ལོ་རྒྱུས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་རྣམས་ནས/muat/དང་ཆ་འདྲ་བ་ཞིག་ཏུ་སླར་གསོ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་རེད།[25] ཡིན་ནའང་བསམ་དགོས་པ་ཞིག་ནི་སྐབས་དེའི་རྒྱའི་ནུབ་བྱང་སྐད་དུ་ཡིག་མགོའི་སྒྲ་གདངསm-དེmb-རུ་ཀློག་གིན་ཡོད་པས་ན་བོད་ཡིག་གི་འབའ་ཡི་སྒྲ་དང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན།[26] ད་དུང་གནད་དོན་ཞིག་ལྷག་ཡོད་པ་ནི་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་འབྲུ“末”ཡི་ཡིག་མཐའི་སྒྲ-tརེད། དེ་ཡང་ཏག་ཏག་ནུབ་བྱང་སྐད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་འགྱུར་ཚུལ་ལས་ཡོངས་སུ་སེལ་ཐུབ་པ་ཞིག་སྟེ། ལུང་སྐད་དེ་རུ་ཡིག་མཐའི-tདེ-rརུ་འགྱུར་ཡོད་པ་ནི་ཞིབ་འཇུག་གི་དཔྱད་འབྲས་མང་པོས་ཁས་ལེན།[27] དེ་ཙམ་མ་ཟད་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་སྐབས་དེར་བོད་ཡིག་གིས་ཕབ་འབྲི་བྱས་པའི་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་ལས་ཀྱང“末”དེ་ཏག་ཏག“འབར”དུ་ཕབ་བཤུ་བྱས་ཡོད་པས་ང་ཚོས“末”ཡི་སྒྲ་དེ“འབར”ཡིན་པར་རྩོད་གཞི་གང་ཡང་མེད་པར་ཐག་གཅོད་བྱེད་ཐུབ་བོ།།[28]
གསུམ་པ། འོད་འབར་ཡིན་པའི་ཡིག་ཚངས་ཀྱི་སྒྲུབ་བྱེད།
འོད་འབར་ཞེས་པའི་ཡིག་ཆའི་སྒྲུབ་བྱེད་སྔ་ཤོས་ལ་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཧོ་ཡོ་ཧོར་གྱི་ཁ་གན་ནམ་རྒྱལ་པོ་ཞིག་གིས་རྒྱའི་ས་གནས་དཔོན་རིགས་ཤིག་ལ་སྤྲིངས་པའི་འཕྲིན་ཡིག་ཅིག་ཡོད་པར་འདི་ལྟར་འཁོད་ཡོད་དེ། “བོད་གི་ཕོ་ཉ་ཇག་རོང་དུ་ཡང་མཆིས། དབྱར་མོ་ཐང་གླིང་དུ་ཡང་མཆིས་པ་ལས། འོད་འབར་ཏང་ནི་མ་དུམ།”[29]ཞེས་འབྱུང་། ཨུ་རེ་ལགས་ནས་ཀྱང་སྐབས་འདིའི་འོད་འབར་གླེང་སྐབས་དེ་ཏག་ཏག“嗢末”དང་ཐོད་ཐུག་པའི་སྐོར་གླེང་ཡོད་ཅིང་། འོད་འབར་ཞེས་པ་དེ་དབྱར་མོ་ཐང་དུ་མཆིས་པ་དང་སྐབས་དེར་བོད་ཀྱིས་འདུམ་འགྲིག་ཅིག་ལ་རེ་བ་སོགས་གང་ལ་བལྟས་ཀྱང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཆེ་བའི་ཚོ་ཁག་གམ་རྒྱལ་ཕྲན་ཞིག་ཡིན་པ་ཤེས་ཐུབ་ལ། འཕྲིན་ཡིག་འདི་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཧ་སེ་ཕྱོགས་ནས་ཉམས་པའི་རྗེས་སུ་བྲིས་པ་ཞིག་ཡིན་པ་སོགས་ཁུངས་སྐྱེལ་ཐུབ་པས། འོད་འབར་ཞེས་པ་དེ“嗢末”ཡིན་པར་ཁས་ལེན་ཆོག་པའི་ཆ་རྐྱེན་མང་ཙམ་བསྐྲུན་ཡོད་པ་རེད། རྒྱའི་མཁས་པ་ལུའུ་ལི་ལགས་ནས་འདིར་བྱུང་བའི་འོད་འབར་དེ་ས་མིང་དང་ཚོ་མིང་གང་ཡིན་ཐག་གིས་མི་ཆོད་པ་ཞིག་རེད་ཅེས་པ་ནི་ཡིད་ཆེས་མི་རུང་བའི་གཏམ་སྟེ། འོད་འབར་དང་འདུམ་འགྲིག་གི་གོ་སྐབས་ཤིག་ལ་རེ་བཞིན་པ་ཁ་གསལ་བས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་གང་རུང་ཞིག་གི་མིང་ཡིན་པ་ནི་ནམ་ལངས་ཉི་ཤར་རེད་དོ། །དེ་ཙམ་མ་ཟད་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་གཞན་ཞིག་སྟེ། རཱ་མ་ཎའི་རྟོགས་བརྗོད་བོད་འགྱུར་མའི་རྒྱབ་ངོས་སུ་བྲིས་པའི་འཕྲིན་ཡིག་རལ་སྐྱོན་ཐེབས་པ་ཞིག་ཏུའང་འོད་འབར་ཞེས་པ་ཐེངས་གཉིས་ལ་བྱུང་ཡོད་དེ། “རྒྱལ་པོའི་མངའ་རིས་ཁྲ[---]ཞམ་འབྲིང་འོད་འབར་དང་ཆབ་སྲིད་རྙིང་པ་གསར་དུ་གསོ་བའ་དང་།།སེ་ལེང་བུ་གཙུག་ལག་ཁང་ལ[---]དུ་གཤེགས་པར།།བཀས་སྤྲིང་བས་མཇལ་ནས།གློ་བ་དགའ་སྟེ།།སྤྱན་འ[---]བརྫངས་པ་ལགས།།རྒྱལ་འབངས་མང་པོས་ཞུ་བ་གསོལ་ནས།།གདན་མ་བྱོན་བར་[---]ཀྱང་རབ་དུ་གློ་ལས་འཕྲེང་འོ་ན་ཡནག་རྗེ་དང་།།ལེང་ཀོང་དུ་བཀའ་གོས་མཐན་ནས།།མངའ[---][---]ན།། ཆམ་ལ་འཕེབས།།རྒྱ་དྲུག་འོད་འབར་གྱི་ཆབ་སྲིད་ནི་ཉེ་རིང་མ་མཆིས་པར་ཅི་གན[ང]”[30]ཞེས་གསལ།
དེས་ན། སྐབས་འདིར་ཁྱད་པར་དུ་འོད་འབར་ཞེསས་པ་འབྱུང་ཐེངས་གཉིས་པའི་སྐབས་སུ་རྒྱ་དང་དྲུ་གུ་དང་དོ་མཉམ་པོར་ཡོད་པའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་ཞིག་ལ་གོ་བ་ཞར་ལ་ཤེས་ཐུབ་པས་འདིར་འཁོད་པའི་འོད་འབར་ནི་ཏག་ཏག་འུ་ཅག་གིས་གླེང་བཞིན་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་གང་དེ་ཡིན་པར་རློམ་ཆོག་པ་ཡིན་ནོ། །
ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཡིག་ཆ་མ་ཟད་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་སྐབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་རེ་ཟུང་དུའང་འོད་འབར་སྐོར་ཐེངས་ཁ་ཤས་བྱུང་ཡོད་དེ། ད་སྔ་ལག་སོན་བྱུང་བ་ནི་དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པའི་སྐབས་སུ་བརྩམས་པའི་ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་བསྡུས་གཉིས་ཀར་འོད་འབར་ཞེས་འཁོད་ཡོད་པ་དེ་རེད།[31] «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་བསྡུས་པ»རུ་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཉམས་རྒུད་དུ་སོང་བའི་སྐོར་འདི་ལྟར་བྲིས་ཡོད་དེ། “གཡོར་རྩང་སོ་སོར་བྱེ། དབུ་རུ་གཡོ་རུང[རུ]འཁྲུངས[འཁྲུགས]། སྟོད་ཁྲོམ་དང་སྨད་ཁྲོམ་དུ་ཆད། རྗེའུ་དང་འོད་འབར་དུ་བྱེ། ཕྱིའི་སོ་ཁ་དུས་དེ་ནས་ནང་དུ་ཤོར། ནང་གི་མདུན་ས་ཞིག རྒྱལ་ཁྲིམས་གསེར་གྱི་གཉའ་ཤིང་འདྲ་བ་ནི་ཆག །ཆོས་ཁྲིམས་དར་གྱི་མདུད་པ་འདྲ་བ་ནི་གྲོལ། འབངས་ཁྲིམས་སོག་མའི་ཕོན་ཐག་འདྲ་བ་ནི་ཆད།”[32]ཅེས་དང་། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»རུ་ཡང་དེ་དང་ཆ་འདྲ་བའི་ཚིག་དུམ་ཞིག་འཁོད་ཡོད་ཅིང་། ཡིག་ཆ་འདི་གཉིས་ཀྱི་འབྲེལ་བར་གཞིགས་ན་ཕལ་ཆེར་ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་བསྡུས་པ་ལས་དྲངས་པར་སྙམ་སྟེ། “རྒྱལ་པོ་དེ་ཡང་ཡབ་གྲོངས་པའི་རྗེས་ལ་སོང་བའི་རྗེ་བསོད་ནམས་ཆུང་བས་དབུས་གཙང་སོ་སོར་ཕྱེ། དབུ་རུ་གཡོ་རུ་འཁྲུགས། སྟོད་ཁྲམ[ཁྲོམ]དང་སྨད་ཁྲམ[ཁྲོམ]དུ་ཆད། རྗེའུ་དང་འོད་འབར་དུ་ཕྱེ། ཕྱིའི་སོ་ཁ་ཤོར། ནང་དུ་འདུན་ས་ཞིག རྒྱལ་ཁྲིམས་གསེར་གྱི་གཉའ་ཤིང་འདྲ་བ་ཆག །ཆོས་ཁྲིམས་དར་གྱི་མདུད་པ་འདྲ་བ་གྲོལ། མི་ཆོས་སོག་མའི་ཕོན་ཐག་འདྲ་བ་ཆད།”[33]ཅེས་བཀོད་ཡོད། སྐབས་འདིའི་རྗེའུ་དང་འོད་འབར་སོ་སོར་གྱེས་ཞེས་པའི་འོད་འབར་འདི“嗢末”ཡིན་པར་བསྒྲུབ་ཆོག་པ་སྟེ། རྒྱའི་ཡིག་ཚངས་ཁག་ལས་ཀྱང་ཁོ་པ་ཅག་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཉམས་པའམ་འབངས་གྱེན་ལོག་བྱུང་རྗེས་སྐྱབས་མེད་མགོན་མེད་དུ་ལྷགས་ཚུལ་འཁོད་ཡོད་ཅིང་། རྗེའུ་ནི་འདིར་རྗེ་བོ་ཆུང་ངུ་སྟེ་ས་གནས་ཀྱི་དཔོན་རིགས་ཆུང་ངུར་གོ་བར་སྣང་བས་ན་འདིར་ཡང་གོང་དུ་དྲངས་པའི་རྒྱའི་ཡིག་ཚངས་སུ་འཁོད་པའི་ནང་དོན་ཏེ། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་གྱི་མཇུག་ཙམ་ལ་འབངས་གྱེན་ལོག་བྱུང་བ་དང་བསྟུན་གཡོག་པོ་དང་གཡོག་བདག་སོ་སོར་གྱེས་པའི་གནས་སྟངས་དེ་བྲིས་ཡོད་པར་འདོད་ཅིང་། གོང་དུ་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་ཆ་ནས“嗢末”ནི་འོད་འབར་དང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པ་བསྒྲུབས་ཟིན་པས་ན་ང་ཚོས་འགྲེལ་སྟངས་གཞན་ཞིག་མ་རྙེད་བར་དུ་ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་བསྡུས་གཉིས་སུ་བྱུང་བའི་འོད་འབར་ཞེས་པ་འདི“嗢末”ཡི་བོད་མིང་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཆོག་པ་འདྲ།
དེ་ཡང་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་སྐབས་སུ་བརྩམས་པའི་ཡིག་ཆ་གཞན་དུའང་འོད་འབར་ཞེས་པ་འདི་བྱུང་ཡོད་དེ། དེ་དག་ལས་ང་ཚོས་འོད་འབར་ཞེས་པའི་མིང་གི་ཐོགས་དོན་ལ་རྒྱུས་ལོན་ཅུང་ཟད་བྱེད་ཐུབ་པ་སྟེ། དཔེར་ན་དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བའི«ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»དུ་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མཇུག་ཙམ་ལ་འོད་འབར་ཁེང་ལྡོག་ཅེས་པ་ཞིག་བྱུང་ཡོད་ཚུལ་འཁོད་པ་ནི། “དེ་ནས་དབུ་རུར་འབྲོ་སྦས་འཁྲུགས་པ་ལ་བསྟེན་ནས་དཔའས་ལོ་ཕོ་ལོ་ཆུང་གིས་ལག་དཔོན་བྱས་ཏེ་ཁེང་ལོག་་་དེ་ནས་གཡོ་རུར་ཞང་རྗེ་གས་སྣེ་བཙན་གྱིས་དབོན་གཡུ་སྣེ་བསད། རི་མགུལ་ཡུར་བ་བཅོས། འབེ་བཟའ་འ་མོ་སྐྱིད་བཙུན་མོར་མ་གསུས་པས་དེས་རི་མགུལ་ལས་མི་མགུལ་གཅོད་པ་སླ་ཞེས་སྨྲས་ཏེ་མཆིམས་ཀོང་མི་དྲུག་གིས་ལག་དཔོན་བྱས། ཏར་ཀའི་མེ་ཏོག་སྲོད་ལ་འཆར་པ་བལྟ་བར་བསྙད་ནས་འོད་འབར་ཁེང་ལྡོག་དུ་གྲགས་པ་བྱས།”[34]ཞེས་སོགས་ཏེ། ཚིག་གི་བབ་ལ་བརྟག་ན་འདིར་འཁོད་པའི་འོད་འབར་ཁེང་ལྡོག་ནི་གཡོ་རུར་བྱུང་བ་ལྟ་བུར་སྣང་ནའང་། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་རྨེག་མེད་དུ་འགྲོ་ལ་ཉེ་བའི་སྐབས་སུ་བྱུང་བའི་ཁེང་ལྡོག་ཅིག་ཡིན་པ་དང་འབྲེལ་ཏེ་དཔྱད་ན། འདི་ནི་ཏག་ཏག་རྒྱའི་ཡིག་ཚངས་ཁག་ཏུ་བྱུང་བའི“嗢末”ཡི་འབྱུང་ཁུངས་དངོས་དེ་ཡིན་པ་དང་འོད་འབར་ཞེས་པའི་མིང་གི་ཐོགས་དོན་ཀྱང་ཕལ་ཆེར་མཚན་མོའི་དུས་སུ་འོས་ལངས་བྱས་པ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་སྣང་།
དེ་བཞིན་གོང་དུ་གླེང་ཟིན་པའི«ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང»དུའང་འོད་འབར་ཁེང་ལྡོག་གི་སྐོར་བཀོད་ཡོད་དེ། “གཡོ་རུའི་ལག་དཔོན་ཕྱིང་གོན་མི་དྲུག་ཡིན། སྐྱེ་ཚེ་ཙེ་བརྟན། སླེའོ་ལྷ་ལ་བརྟེན། སྙེ་བ་བསམ་གཏན་མོན་ཕྲུག་ཐོང་ཆུང་དང་། གཡུ་ནེ་མྱང་དང་དེ་ལྟར་དྲུག་གིས་བྱས། ཁེང་ལོག་མདུན་ས་ལྷའི་གོང་གསུམ་ཡིན་། རྡ་རྒ་ཕུང་པོ་གཅིག་གི་དྲུང་དུ་བྱས། ཏར་ཀའི་མེ་ཏོག་སྲོད་ལ་འཆར་བ་ཡིས། དེ་ཚེ་མི་ལ་འོད་ཕོག་འོད་འབར་བརྟགས།”[35]ཞེས་གསལ། ཡིག་ཆ་འདིར་འོད་འབར་གྱི་ཐོགས་དོན་དེ་ཅུང་ཟད་ཁ་གསལ་བོས་སྨྲས་ཡོད་ནའང་སྲོད་ལ་ཏར་ཀའི་མེ་ཏོག་འཆར་བའི་སྐབས་སུ་མི་ལ་འོད་ཕོག་ཅེས་པ་དེ་ལོ་རྒྱུས་སམ་ཁུངས་གང་ཞིག་ནས་མཆེད་པ་གསལ་པོར་བསྟན་མི་འདུག ཐུབ་བསྟན་ཕུན་ཚོགས་ལགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི«བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་དོན་པདྨ་རཱ་གའི་ལྡེ་མིག»ཅེས་པར་འོད་འབར་ཁེང་ལྡོག་དེ་“སྟར་གའི་མེ་ཏོག་སྲོད་ལ་འཆར་བའི་ཚུལ་བལྟ་བར་བསྙད་ནས་དཔལ་འབར་གྱི་སྒྲོན་མེ་ལག་ཏུ་ཐོགས་ནས་འོས་ལངས་བྱས་པས། མིང་ལ་འོད་འབར་གྱེན་ལོག་ཏུ་གྲགས་”[36]ཞེས་འཁོད་ཡོད་མོད། འོས་ལངས་བྱེད་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་ལག་ཏུ་དཔལ་འབར་ཐོགས་ཚུལ་དེ་ཡིག་ཆ་གང་ཞིག་ལ་ཁུངས་གཏུགས་པ་གསལ་ཁ་ཐོན་པ་ཞིག་བཤད་མེད། དེང་གི་གོ་བ་ལེན་སྟངས་ལྟར་ན་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་གཡོ་རུ་དེ་ཉང་རྐོང་མཆིམས་དྭགས་སྤོ་བོ་སོགས་འདུ་བའི་ཡུལ་ལུང་དུ་གོ་བས།་མདོ་སྨད་ཕྱོགས་ཀྱི་འོད་འབར་དང་འབྲེལ་བ་དེ་ཙམ་མེད་པ་ཞིག་ཏུ་སྣང་ནའང་། དེ་གཉིས་ཀ་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མངའ་རིས་ཡིན་པས་ཁེང་ལྡོག་དེ་གཡོ་རུ་ནས་བྱུང་ནའང་ཕྱིས་སུ་ཁེང་ལྡོག་ཏུ་ཞུགས་པའི་དམག་རྣམས་མཐོང་ཁྱབ་སོགས་སུ་འཁྱར་པའང་མི་སྲིད་པ་མིན་ནོ། །མདོར་ན་འོད་འབར་ཞེས་པ་ནི་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་མངའ་ཐང་རྒུད་པའི་སྐབས་སུ་ཁེང་ལོག་བྱས་པའི་དམག་སྡེ་སྐོར་ཞིག་ལ་བཏགས་པའི་མིང་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། མིང་དེ་ཐོགས་དོན་ཡང་ཏག་ཏག་ཁེང་ལོག་དེ་མཚན་མོའི་དུས་སུ་བྱས་ཤིང་སྟར་ཀའི་མེ་ཏོག་ཤར་བ་བལྟ་བར་བསྙད་དེ་བཏགས་པར་སྣང་བ་ཞིག་ལགས་ན་ཡིག་ཆ་འདི་དག་ཏུ་བྱུང་བའི་འོད་འབར་ནི་གོང་དུ་དྲངས་ཟིན་པའི་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་སྒྲུབ་བྱེད་བཀོད་པ་དང་ཡང་མ་བགྲོས་གཅིག་མཐུན་དུ་ཡོང་བས། ཕྱིས་སུ་མདོ་སྨད་ཕྱོགས་སུ་བཙུགས་པའི་ཆབ་སྲིད་སྒྲིག་གཞི“嗢末”ཞེས་པའི་བོད་མིང་དེ་འོད་འབར་ཡིན་པའི་ངེས་ཤེས་འདྲོང་ཐུབ་བོ། །
མཇུག་སྡུད་པ།
དུས་རབས་སྔོན་མའི་སྟོད་ཙམ་ནས་ད་ལྟའི་བར་དུ་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་གི་མཁས་པ་མང་པོས་“嗢末”དེ་བོད་ཀྱི་སྐད་དོད་བོད་དམག འབངས་མི། གཡོག་མི། དབོན་པོ། མུན་དམག་དང་གཡུང་མི་སོགས་གང་རུང་ཞིག་ལས་བྱུང་བའི་ཐད་ལྟ་ཚུལ་བཏོན་ཡོད་ནའང་། ད་སྔའི་བར་ལོ་རྒྱུས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་དང་ཡིག་ཆ་ཞིབ་བསྡུར་གྱི་བདེན་དཔང་ཁུངས་བཙུན་ལ་གཞི་བཅོལ་བ་ཞིག་མཐོང་དཀོན་པ་དེ་ནི་གནད་དོན་འདི་ཐག་མ་ཆོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གཙོ་བོ་ཞིག་ཏུ་བགྲང་ཆོག་པར་སྣང་ཞིང་། རྩོམ་འདིར་ཁོ་བོས་ཧང་ག་རིའི་མཁས་པ་ཨུ་རེ་ལགས་ནས་ཐོག་མར་གླེང་སློང་བྱས་ཤིང་། ཕྱིས་སུ་མཁས་པ་གཞན་རེ་འགའ་ནས་འཐད་ལྡན་དུ་མཐོང་བའི་བོད་སྐད་ཀྱི་ཐ་སྙད་འོད་འབར་ཞེས་པར་སྒྲ་གདངས་དང་ཡིག་ཆ་གཉིས་ཀྱི་ཁུངས་བཙལ་ཏེ། དེ་ནི་མདོ་སྨད་དུ་བྱུང་བའི“嗢末”ཞེས་པའི་ཚོ་པའམ་རྒྱལ་ཕྲན་འདིའི་བོད་མིང་ཡང་དག་པ་དེ་ཡིན་པར་བསྒྲུབས་པ་ཡིན་ཞིང་། ཨུ་རེ་ལགས་ནས་སྐབས་དེར་འོད་འབར་ཞེས་པའི་འགྲེལ་སྟངས་ལ་བདེན་དཔང་ཁ་གསལ་ཅི་ཡང་མ་བསྟན་པ་ནི་གཅིག་ཏུ་ན་སྐབས་དེར་སྐད་བརྡའི་ཞིབ་འཇུག་གི་རྒྱུ་ཆ་དང་ཁྱད་པར་དུ་རྒྱའི་གནའ་དུས་སྐད་བར་མའི་ནུབ་བྱང་གི་ལུང་སྐད་སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་ལྟོས་བཅས་ཀྱིས་ཉུང་བ་དང་། གཉིས་སུ་ན་ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་བསྡུས་སོགས་དུས་རབས་སྔོན་མའི་མཇུག་ལ་ཉེ་དུས་ད་གཟོད་ཀློག་པ་པོའི་མཐོང་ལམ་དུ་བསྟར་བ་སོགས་དང་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་ཡོད་སྲིད་སྙམ། དེས་ན་འུ་ཅག་གིས“嗢末”ཡི་མིང་དེ་འོད་འབར་ཡིན་པར་བསྒྲུབས་པ་ཙམ་གྱིས་ཞིབ་འཇུག་གི་གཏིང་ཐག་ཆོད་སོང་བ་དེ་འདྲ་མ་ཡིན་ཏེ། ཚོ་ཤོག་གམ་རྒྱལ་ཕྲན་དེའི་གྲུབ་ཚུལ་དང་འཕེལ་འགྲིབ་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སོགས་ནི་ད་དུང་ཞིབ་འཇུག་གཏིང་ཟབ་བྱ་རྒྱུར་ལུས་ཡོད་དོ། །
དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ།
[1] དཔྱད་འབྲས་སྔ་མ་དག་ཏུ་རྒྱ་ཡིག嗢འདིwenདངwun་སོགས་ཅི་རིགས་སུ་བཀླགས་ཡོད་ནའང་། རྒྱའི་དེང་རབས་ཕལ་སྐད་དུwàརུ་ཀློག་དགོས་པས་ཁོ་བོས་རྩོམ་ཡིག་འདིར་ཝ་ཞེས་སྒྲ་སྒྱུར་བྱས་ཡོད། ཀློག་སྟངས་ནི«གནའ་རབས་རྒྱ་ཡིག་ཚིག་མཛོད།»ལ་ཟུར་ལྟ་བྱས་པ་ཡིན། (古代汉语词典 [Z]. 北京: 商务印书馆, 2003:1589) ཚོ་པའམ་རྒྱལ་ཕྲན་འདིའི་མིང་ལ་རྒྱའི་ཡིག་ཚངས་སུ་མཚམས་རེར“浑末”ཞེས་ཀྱང་འབྱུང་ནའང་གཅིག་ནས་སྐབས་དེའི་སྒྲ་གདངས་སུ་རྒྱ་ཡིག་དེ་གཉིས་ཕལ་ཆེར་ཁྱད་མེད་དུ་སྤྱོད་ཆོག་ཅིང་། གཉིས་ནས“嗢末”ནི་ལྟོས་བཅས་ཀྱིས་གྲགས་ཆེ་བས་རྩོམ་འདིར་ཡང་ཐ་སྙད་ཕྱི་མ་འདི་ཁོ་ན་གཞིར་བཟུང་ནས་དཔྱད་ཡོད། རྒྱའི་གནའ་བོའི་སྐད་དུ་ཡི་གེ嗢དང་浑གཉིས་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་ཆ་འདྲ་བའི་སྐོར་ཀྲོའུ་ཝེ་ཀྲིག་གི་དཔྱད་རྩོམ《嗢末考》 (周伟洲. 嗢末考[A]// 唐代吐蕃与近代西藏史论稿》[C]. 北京：中国藏学出版社，2006:117)ཞེས་པར་གསལ།
[2] “浑末, 亦曰嗢末, 吐蕃奴部也, 虏法, 出师必发豪室, 皆以奴从, 平居散处耕牧。及恐热乱, 无所归, 共相啸合数千人, 以嗢末自号, 居甘、肃、瓜、沙、河、渭、岷、廓、迭、宕间, 其近蕃牙者最勇，而马尤良云。 ” ([宋] 欧阳修 宋祁 , 撰 .《新唐书》[M]. 北京: 中华书局, 1975:6108)
[3] “是岁（862年）嗢末始入贡。嗢末吐蕃之奴号也。吐蕃每发兵其富室多以奴从, 往往一家至数十人……及论恐热作乱, 奴多无主, 遂相纠合为部落, 散在甘、肃、瓜、沙、河、渭、岷、廓、迭、宕之间, 吐蕃微弱者反依附之。” (《资治通鉴》[M], 北京: 中华书局, 1956: 8101-8102)
[4] རྒྱལ་ཕྲན་འདིའི་ལོ་རྒྱུས་དང་དར་རྒུད་ཐད་རྒྱ་ཡིག་གི་དཔྱད་འབྲས་ཁ་ཤས་འདུག་པ་ཞིབ་ཏུ་ཤེས་འདོད་པ་དག་གིས་རྩོམ་ཡིག周伟洲. 嗢末考[A]//《唐代吐蕃与近代西藏史论稿》[C] 北京：中国藏学出版社, 2006:117-127； 陆庆夫.唐宋之际的凉州嗢末[J].《敦煌学辑刊》1997(2):38-44；杨铭. “嗢末”职官与姓氏考[A]// 周伟洲. 主编.西北民族论丛（第七辑）[C]. 北京：中国社会科学出版社，2010:116-129；张青平. 唐宋之际河西地区的嗢末考察，[D] 兰州大学，硕士学位论文，2011 འདི་དག་ལ་གཟིགས་རོགས།
[5] Thomas, F. W. 1945. ‘Some Notes on Central-Asian Kharoṣṭhī Documents’. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 11 (3): 513–49, 516.
[6] Richardson, Hugh E. 1998. ‘The Province of the Bde-Blon of the Tibetan Empire, Eighth to Ninth Centuries.’ In High Peaks and Pure Earth. Collected Writings on Tibetan History and Culture., edited by Michael Aris. London: Serindia Publications, 173.
[7] ITJ 750: 53; 203 (རྩོམ་ཡིག་འདིར་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཡིག་ཆ་ཁག་ལུང་འདྲེན་བྱེད་སྐབས་དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བ་རྣམས་ལITJཞེས་པའི་རྗེས་སུ་ཡིག་ཆའི་ཨང་རྟགས་དང་ཕ་རི་སིར་ཉར་བ་རྣམས་ལPelliot Tibétainཞེས་པའི་རྗེས་སུ་ཡིག་ཆའི་ཨང་རྟགས་བཀོད་ཡོད་ཅིང་། རྟགས“:”འདིའི་རྗེས་ཀྱི་ཨང་རྟགས་ནི་ཡིག་ཆའི་ཡིག་ཕྲེང་གི་གྲངས་ཀ་ཡིན།)
[8] ཁ་སྒང་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་སོགས། ཚིག་མཛོད། བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་སྐོར། [K], པེ་ཅིང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2019ལོ། ཤོག་ངོས་314. Joanna Bialek, 2018, Compounds and Compounding in Old Tibetan: A Corpus Based Approach, Marburg: Indica et Tibetica Verlag, volume 1, 376
[9] 王忠. 新唐书吐蕃传笺证 [M]. 北京: 北京科学出版社, 1958:166.
[10]Stein, R. A. 1961. Les Tribus Anciennes Des Marches Sino-Tibétaines Légendes, Classifications et Histoire. Paris: Presses Universitaires de France, 66-68.
[11] 金雷. 嗢末新考 [J].西藏研究, 2007(4):17-22.
[12] Uray, Géza. 1981. ‘L’Emploi Du Tibétain Dans Les Chancelleries Des États Du Kan Sou et de Khosan Postérieur à La Domination Tibétaine’. Journal Asiatique, TOME CCLXIX, 81–90.
[13] Ishikawa, Iwao. ‘帰義軍期チベット語外交文書 P.T.1082について’[J], 《内陸アジア 史研究》18, 2003, 23-37.
[14] Iwao, Kazushi. 2018. ‘古チベット語史料からみた10世紀前半の青海東部地域 [Tibet and the Eastern Qinghai in 10th Century as Seen in Old Tibetan Document]’, 《チベット・ヒマラヤ文明の歴史的展開》. Kyoto: Kyoto University, 12. རྒྱའི་མཁས་པ་ཝང་ཡོ་དང་ཁྲིན་ཅན་གཉིས་ནས་ཀྱང་བརྩམ་ཆོས་ཤིག་ཏུ་འགྲེལ་བཤད་ཁ་གསལ་གང་ཡང་མེད་པར“嗢末”དང་འོད་འབར་གཉིས་གཅིག་ཡིན་ཚུལ་གྱི་མཆན་ཞིག་བཀོད་ཡོད་པ་ནི་ཕལ་ཆེར་ཨུ་རེ་ཡི་རྗེས་སུ་འབྲངས་པ་ཡིན་ཤས་ཆེ། (王尧, 陈践, 译注，敦煌吐蕃文献选[M]. 成都：四川民族出版社， 1983:50-51)
[15] 吐蕃ཞེས་པ་དེ “tǔfān” ཐུའུ་ཧྥན་ཞེས་ཀློག་དགོས་པའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་འབྲས་མང་ཙམ་ཡོད་པ་ལས་དཔེ་མཚོན་ཙམ་ལ་འདིར་གཟིགས་རོགས་ཞུ། 郑张尚芳. 古译名勘原辨讹五例[J] . 中国语文, 2006( 6) :541-549.
[16] “After the end of both the T’ang dynasty and the Tibetan monarchy, the Chinese continued to refer their western neighbours as the T’u-fan but now in a restricted sense. Whereas in the T’ang period T’u-fan indicated the huge Tibetan kingdom, under the Five Dynasties and the Sung it was applied to a small territory in Amdo, on the Kansu border, occupied by some splinter principalities. Some of them were inhabited by Tibetans, while others were formed by fragments of various populations formerly subject to Tibet but set free by the collapse of the monarchy. The Tibetans called these groups ’od-’bar, transcribed in Chinese as Wu-mo or Hun-mo.” Petech, Luciano. 1983. ‘Tibetan Relations with Sung China and with the Mongols’ [C], China Among Equals: The Middle Kingdom and Its Neighbours, 10th-14th Centuries, edited by Morris Rossabi, 173–203. Berkeley: University of California Press, 174.
[17] 杨世宏. “白马” 藏族族源辨析 [J]. 西北民族大学学报 ,1985(4):42–47.
[18] 陆离. 嗢末音义考 [J]. 敦煌研究 ,2009(4): 97–102.
[19] རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པ། བོད་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཁྲོད་ཀྱི་ཐ་སྙད་འགའ་ལ་དཔྱད་པ། [A] རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པའི་ཆེད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། པེ་ཅིང་། ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2016:365-376.
[20] བཀྲ་གོ རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་བྱུང་བའི་ཝུན་མོ“嗢末”་ཞེས་པར་དཔྱད་པ། [J] བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག 2015(4):24-32.
[21] དཔལ་དོན་གྲུབ་རྒྱལ་གྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། དེབ་བཞི་བ། [M] པེ་ཅིང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1997:354.
[22] འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས། རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས། དེབ་བཞི་བ། [Z] པེ་ཅིང་། ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015:252.
[23] ཁོང་གི་མཚན་ཆ་ཚང་ལBernhard Karlgrenཞུ་ཞིང་རྒྱ་མིང་ལ高本汉ཟེར། ཁོང་ནི་རྒྱ་སྐད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཤིང་རྟའི་སྲོལ་འབྱེད་དུ་འདྲེན་ཅིང་རྒྱའི་གནའ་བོའི་སྐད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་སླར་གསོའི་ཐད་བྱས་རྗེས་ཧ་ཅང་ཆེ། ཁོང་གིས་བརྩམས་ཆོས་ལས་གྲགས་ཆེ་ཤོས་ནི1957ལོར་པར་དུ་བསྐྲུན་པའིGrammata Serica Recenaཞེས་པ་དེ་ཡིན། (Stockholm: Museum of Far Eastern Antiquities)
[24] Baxter, William Hubbard. 1992. A Handbook of Old Chinese Phonology [M], Berlin: Walter de Gruyter
[25] Schuessler, Axel. 2009. Minimal Old Chinese and Later Han Chinese. Minimal Old Chinese and Later Han Chinese [M], Honolulu: University of Hawaii Press, 238.
[26] 罗常培. 唐五代西北方音[M]. 北京: 商务印书馆，2012:39-41.
[27] Coblin, W. South. 1991. Studies in Old Northwest Chinese. Journal of Chinese Linguistics Monograph Series 4. Hong Kong: The Chinese University of Hong Kong Press, 126.
[28] 周季文, 谢后芳. 敦煌吐蕃汉藏对音字汇 [M]. 北京: 中央民族大学出版社, [Z] 2006:38.
[29] Pelliot Tibétain 1082:10-11
[30] Pelliot Tibétain 0981: v7-v12 འཕྲིན་ཡིག་འདིའི་ལོ་ཚིགས་སྐོར་ལ་ད་སྔ་སུས་ཀྱང་ཞིབ་འཇུག་བགྱིས་མེད་ནའང་འཕྲིན་ཡིག་གི་མགོར་བྱུང་བའི་དུས་ཚིགས་དང་སྦྱར་བའི་འཚམས་འདྲིའི་ཚིག་སོགས་ཐ་ཀུའུ་ཡུའི་ཆི་ལྟར་ན་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཉམས་པའི་རྗེས་སུ་མགོ་འདོགས་དམག(归义军)གིས་ཧ་སེ་ཕྱོགས་སུ་དབང་སྒྱུར་བའི་སྐབས་ཀྱི་བོད་ཡིག་གི་འཕྲིན་ཡིག་འབྲི་ལུགས་ཤིག་ཡིན་པར་བསྒྲུབ་པ་དང་མཐུན་པས་སྐབས་སུ་དུས་རབས་བཅུ་བའི་གཡས་གཡོན་གྱི་ཡིག་ཆ་ཡིན་པར་ཆ་འཇོག་བྱེད་ཆོག་སྙམ། (Tsuguhito Takeuchi. 1990. A Group of Old Tibetan Letters written under Kuei-I-Chün: A Preliminary Study for The Classification of Old Tibetan Letters, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. Tomus XLIV (1-2), 175-190)
[31] ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་བསྡུས་གཉིས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས་སྐོར་ལLeonard van der Kuijpལགས་ནས་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་སྤེལ་ཡོད་པ་དེར་གཟིགས་རོགས་ཞུ། (1992. ‘Dating the Two Lde’u Chronicles of Buddhism in India and Tibet’. In Festschrift J. May, Asiatische Studien: Zeitschrift Der Schweizerischen Asiengesellschaft = Études Asiatiqus: Revue de La Société Suisse-Asie, 46, 468–91)
[32] ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་ལྡེའུ་ཇོ་སྲས་ཀྱིས་མཛད་པ་བཞུགས་སོ།། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987:142.
[33] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987:370.
[34] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། སྟོད་ཆ། [M] པེ་ཅིང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1986:431.
[35] ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་ལྡེའུ་ཇོ་སྲས་ཀྱིས་མཛད་པ་བཞུགས་སོ།། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987:144.
[36] ཐུབ་བསྟན་ཕུན་ཚོགས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་དོན་པདྨ་རཱ་གའི་ལྡེ་མིག [M] པེ་ཅིང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006:177.
